Abstrakt

Gmach Prudentialu, pierwszy drapacz chmur w stolicy, wzniesiony w latach 1931–1933 według projektu Marcina Weinfelda, ze stalowym szkieletem projektu Stefana Bryły, do dziś nie ma monografii¹. „Niedowidzialność” drugiego wysokościowca w Europie wydaje się tym bardziej zagadkowa, że w historię budynku wpisana jest pamięć kulturowa Warszawy. Modernizującej się po odzyskaniu niepodległości, tragicznie naznaczonej wojną, później podporządkowanej komunistycznej ideologii i dyrektywom socrealizmu, a po 1989 roku – przyśpieszonej adaptacji do kapitalizmu i gospodarki liberalnej.

Dla opisu fizycznej obecności wieżowca w przestrzeni miasta inspirująca wydaje się kategoria heterotopii afektywnej, zaproponowana na gruncie literaturoznawczym przez Aleksandrę Wójtowicz². Pierwszy warszawski drapacz, po wojnie poddawany architektoniczno-symbolicznym redakcjom, wpisuje się koncepcję miejsca, „w obrębie którego dokonuje się kumulacja treści o wymowie ideologicznej, historycznej, religijnej, narodowej”. Miejsca, którego „znaczenia nadane przez określony podmiot [np. inwestorzy, architekt, partie polityczne, nowi użytkownicy – ET], są w jakiejś przyszłości deszyfrowane przez inny [nowy właściciel, partie polityczne, wspólnota pamięci – ET]”. W konsekwencji tych odsuniętych w czasie reinterpretacji przestrzeni „manipuluje się sferą emocjonalną zbiorowości”³.

W tym konkretnym przypadku pierwszy biurowo-mieszkalny wieżowiec w rodzącym się wielkomiejskim city – o czym świadczą chociażby nagłówki prasowe – przez środowiska konserwatywne i narodowe był odbierany jako znak przemocy symbolicznej, powołującej do życia obce kulturowo i estetycznie formy. Powstanie warszawskie usuwa przedwojenną ambiwalencję. Budynek Prudentialu od pierwszych dni powstania staje się symbolem oporu i walczącej Warszawy. Najsłynniejsze powstańcze zdjęcie Sylwestra „Krisa” utrwala moment wybuchu ciężkiego pocisku thor 28 sierpnia 1944 roku, w budynku zdobytym przez powstańców z batalionu „Kiliński” Armii Krajowej już 1 sierpnia⁴.

Odbudowany po wojnie, zostaje zakładnikiem bezprecedensowych przetargów i ideologicznych zawłaszczeń. Przemodelowaniu ulegają nie tylko historia budynku jako symbolu przedwojennej „klasy próżniaczej”, lecz także sama bryła, teraz oznakowana ideologicznie, o nowym układzie wnętrz i przeznaczeniu. Otwarty w 1954 roku hotel Warszawa miał ucieleśniać demokratyczne dążenia nowego komunistycznego państwa i jako taki był dostępny dla wszystkich.

Po 1989 roku nowy inwestor przywraca Prudentialowi – „zagubioną w tłumaczeniu” na nowy język form PRL – funkcjonalistyczną bryłę. Mimo protestów środowisk związanych z ochroną kulturowego dziedzictwa czy naukowo zajmujących się historią architektury zniszczono zaprojektowane przez Marcina Weinfelda i wykonane pod jego autorskim nadzorem socrealistyczne detale. Konstrukcję nowej tożsamości hotelu Warszawa można porównać do manipulacji dokonanej na materii budynku i pamięci zbiorowej w latach pięćdziesiątych. Gest odrzucenia przeszłości przez nowych inwestorów, pozbawiających hotel „stalinowskich naleciałości”, wydaje się modelową praktyką strategii niepamięci⁵. Paradoksalnie, akt destrukcji sprowokował reakcję mediów i w konsekwencji zainteresowanie przedwojenną historią budynku.

Ten pobieżny zarys historii gmachu pozwala traktować go jako miejsce, które „nie tylko zmierza do wywołania określonych emocji u danej grupy społecznej [powojennych mieszkańców Warszawy, środowisk architektonicznych, nowych użytkowników – ET], ale również wykorzystuje emocje poruszane przywołaniem wcześniejszych form istnienia miejsca […], by wpływać na odbiorcę [nowi użytkownicy miasta i budynku – ET]”⁶.

Urągać chmurom albo o drapaniu nieba

Fundamenty budynku w 1931 roku poświęcił prałat Antoni Około-Kułak, a trzy lata później w uroczystościach otwarcia brała udział ówczesna elita władzy i duchowieństwa katolickiego, z prezesem Rady Ministrów prof. Leonem Kozłowskim i arcybiskupem Edwardem von Roppe na czele⁷. Gmach miał 19 kondygnacji, w tym dwie pod ziemią⁸. Przyziemie i cztery kondygnacje zajmowało brytyjskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe „Prudential”, które w 1927 roku wykupiło pakiet akcji polskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Przezorność”. W tzw. wieży, najwyższej partii budynku zwężającej się uskokowo, mieściły się luksusowe apartamenty. Budowie Prudentialu nadawano polityczne znaczenie. Jak w 1931 roku odnotowała „Gazeta Polska”, kapitał angielski, stawiając w stolicy Polski „największy w Europie gmach”, manifestował w ten sposób „współpracę gospodarczą Polski i Anglii”⁹.

Konstrukcja gmachu Prudentialu, 1932, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, fot. Jan
Binek, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-G-6356-3

Sam budynek wpisywał się w toczącą się od początku XX wieku i coraz bardziej aktualną dyskusję na temat zabudowy ścisłego centrum Warszawy i zasadności wznoszenia w nim drapaczy¹⁰. W okresie poprzedzającym budowę kontekst śródmieścia Warszawy – dzielnicy zaniedbanej – narzucał inwestorowi strategię promocyjną nie tylko gmachu, ale samej firmy¹¹. Centralną dzielnicę miasta oceniano surowo, ganiąc „chaotyczny i niekulturalny” wygląd śródmieścia, „niegodny stolicy państwa o mocarstwowym znaczeniu”¹². W tonie przygnębienia referował konieczność planów regulacyjnych stolicy Czesław Przybylski: „widok tych fragmentów naszego rodzimego miasta jest za każdym razem ciosem w naszą ambicję i poczucie godności. Widzą je natomiast cudzoziemcy”¹³. Jeszcze w 1931 roku krytykowano zbyt wąskie jak na potrzeby metropolii ulice, po których „tramwaje nie mogą rozwinąć większej chyżości” i jazda nimi jest zwykłą stratą czasu¹⁴. I wbrew temu, co oglądamy na przedwojennych zdjęciach, jeszcze w 1931 roku, jak pisał cytowany wyżej inżynier Opalski, „ruch ciężarowy odbywa się wciąż jeszcze w wielkiej mierze przy pomocy wozów zaprzężonych końmi”¹⁵.

Przekonanie, że „Warszawa lubiła wieżowce”¹⁶, nie do końca wydaje się zasadne. Przed I wojną światową w panoramie miasta dominował ośmiopiętrowy historyzujący gmach Szwedzkiego Towarzystwa Akcyjnego Telefonów „Cedergren” przy ul. Zielnej 39, projektu Isaaka Gustafa Clasona, wzniesiony przez Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego¹⁷. W 1922 roku przejęła go Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna (PAST). Technologicznie budynek mieścił się w rozwiązaniach awangardy budowlanej Europy – po raz pierwszy zastosowano w nim tak popularną już niebawem konstrukcję żelbetową.

Pęd ku górze zahamowuje wojna. Stolica odrodzonej Rzeczypospolitej okazuje się być pozbawionym planów regulacyjnych prowincjonalnym miastem¹⁸. Regulatorem problemów budowlanych w pierwszych latach niepodległości stała się „natychmiastowa konieczność”, którą najlepiej oddaje hasło: „wszystko jedno jak, wszystko jedno gdzie, byle prędzej, byle więcej” – chaos planu urbanistycznego i konsekwentny brak spójnej polityki zabudowy surowo oceniał po latach Bohdan Pniewski¹⁹. W podobnym tonie w 1929 roku wypowiadał się Stefan Bryła: „Pierwszy okres istnienia Polski odrodzonej charakteryzował w społeczeństwie ogromny optymizm, nieliczący się zupełnie z warunkami realnymi. Chciano mieć wszystko jak najlepsze, wszystko doskonałe, a zapomniano o tym, że potrzeb jest zbyt wiele, aby można tą drogą pójść”²⁰.

Kiedy w 1934 roku wzniesiono Prudential, dysharmonia estetyczna placu Napoleona tylko się pogłębiła. Surowy kamienny blok odcinał się od oblepionych gipiurą sztukaterii sąsiadujących z nim dochodowych kamienic. Pionowy ziggurat w centrum Warszawy stał „mocno, okazały i wzwyż pociągający”²¹.

Widok pl. Wareckiego u wylotu ul. Przeskok, z lewej strony, w głębi, hotel
Warszawa (d. Prudential), 1962–1969, fot. Zbyszko Siemaszko, Narodowe
Archiwum Cyfrowe, sygn. 51-835-3

Światłodajna wieża

Pierwszy wykop pod fundamenty Prudentialu zbiegł się z wielkim kryzysem ekonomicznym na świecie, który nie ominął Polski. Wstrzymano wiele inwestycji budowlanych²². Kryzys wymusił też zmianę w pracy architektów. „Przetrwać mogą” – jak wyraził się Stanisław Brukalski, prezes Stowarzyszenia Architektów Polskich – „tylko asy architektury”.

Projekt planowanego budynku w 1931 roku zamieszczono w „Architekturze i Budownictwie”²³. Pisma branżowe były, poza prospektem reklamowym Towarzystwa „Prudential”, miejscem, gdzie regularnie drukowano materiały na temat nowych rozwiązań technologicznych i postępu prac.

Marcin Weinfeld, który nad projektem nowego budynku pracował od końca lat dwudziestych, w prospekcie reklamującym tę nową inwestycję w Warszawie nazywa Prudential „światłodajną wieżą”²⁴. Metafora wieżowca, który sam jest źródłem światła (jak np. latarnia morska), była z pewnością argumentem dowartościowującym rolę gmachu Prudentialu w centrum miasta, ale także odpowiedzią na toczący się od 1932 roku konflikt między właścicielami dwóch kamienic czynszowych przy ul. Moniuszki 4 a inwestorem. Osią sporu była „kradzież światła”, czyli niezgodność z wpisem do ksiąg hipotecznych zastrzegającym, „że wystawiony gmach nie może pozbawiać światła i widoku” mieszkańców sąsiednich kamienic. Zdaniem właścicieli posesji przy ul. Moniuszki „gmach postawiono z pogwałceniem istniejącego zastrzeżenia”²⁵. Sprawa ostatecznie rozegrała się w sądzie. Zarzut „kradzieży słońca” przez wysokościowiec pojawił się w dyskursie publicznym dużo wcześniej, kondensując lęki użytkowników miasta przed spektakularną inwestycją i zawłaszczaniem przestrzeni miejskiej przez zagraniczny kapitał.

Plac Napoleona, Warszawa, w głębi budynek Prudentialu, 1938, „Ilustrowany
Kuryer Codzienny”, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-U-6772

W tym duchu utrzymany jest artykuł wstępny²⁶ pisma „Dom, Osiedle, Mieszkanie” z 1932 roku, autorstwa Teodora Toeplitza, współwydawcy pisma wraz z Józefem Jankowskim (od 1927 roku mężem siostry Marcina Weinfelda, Niny Jankowskiej) i wieloletniego prezesa Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Artykuł kończy się pytaniem retorycznym, które dziś może nas szokować. Nie sposób bowiem zakwestionować argumentu, że wznoszony w centrum Warszawy punktowiec zabiera słońce nawet „maleństwom wywożonych w wózkach na ulicę Mazowiecką”²⁷. Dostęp do światła w kontekście obaw, dyskusji i realnych konfliktów można potraktować jako element społecznego różnicowania i symbolicznej przemocy wielkiego kapitału. Racje użytkowników centrum, którzy obawiali się (z wyjątkiem Ajzensztatów liczących na wysokie odszkodowanie) pogorszenia jakości życia, nie znajdowały zrozumienia u inwestora, którego porte-parole był architekt Prudentialu. Tuż po otwarciu budynku, w czerwcu 1934 roku, w reklamach prasowych luksusowych mieszkań w drapaczu, potencjalnych najemców kuszono „masą światła”²⁸, a więc jego nadwyżką jako wartością dodaną, niedostępną ani w innym punkcie Warszawy, ani w innym budynku.

Co znaczące, sam Marcin Weinfeld w artykule omawiającym już otwarty budynek, zamieszczonym w „Architekturze i Budownictwie” w 1934 roku, zamyka dyskusję o kradzieży światła nie tylko porównaniem budynku do „potężnego reflektora” (a nie metaforycznej światłodajnej, karmiącej światłem, jak matka, wieży), lecz „nienagannym oświetleniem” sali operacyjnej Towarzystwa²⁹.

Sala operacyjna Towarzystwa Ubezpieczeń Prudential, 1936, fot. Czesław
Olszewski, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-G-6362-5

Luksusowy „Prudential-House”, „o estetycznej i wysoce oryginalnej sylwetce będącej wyrazicielem nowożytnego piękna ujętego w karby doskonałej celowości”³⁰, rzeczywiście obiecywał wiele. Jego elewacje do wysokości pierwszego piętra lśniły gładką powierzchnią piaskowca i polerowanego granitu w kolorze szaro-różowym. We wnętrzach dominował marmur. Logistykę całego budynku – w którym nawet służba miała własną windę, a część biurową od apartamentów mieszkalnych w wieży oddzielało piętro szóste, „składające się z małych lokali, przeważnie dwupokojowych, bez kuchni, jednak z urządzeniami do gotowania” – charakteryzowała dyskrecja i izolacja światów równoległych. Apartamenty wieży rozciągały się wzdłuż i wszerz całego piętra, mierząc (te największe) po 240 m² powierzchni. Biura i sala operacyjna Towarzystwa „Przezorność”, skupione wokół przykrytego szklanym dachem dziedzińca, „wykończone są wykwintnie” i jak cały budynek zaopatrzone w „nowoczesne urządzenia” – pisał architekt³¹.

Fetysz „nowoczesnych urządzeń”, przede wszystkim sanitarnych, zarządzał wyobraźnią przyszłych najemców i lokatorów. Tych z części biurowej, do piątego piętra włącznie, miało zachęcić „centralne zaopatrzenie w ciepłą wodę we wszystkich kuchniach, łazienkach i umywalniach” oraz zastosowany po raz pierwszy w Polsce system ogrzewania Dunham differential vacuum – parą pod niskim ciśnieniem. Lokatorów wieży, a więc elitę Prudentialu, arystokratów i przemysłowców – „kuchnie gazowe Richmonda” i estetyka alabastru (krajowego). Separacja klas biegnie też przez stolarkę: jesionową dla wszystkich poza lokatorami niewielkich mieszkań szóstego piętra.

Stolarkę i umeblowanie pomieszczeń Towarzystwa „Przezorność” – projektu samego architekta i związanej z Polskim Towarzystwem Reformy Mieszkaniowej Niny Jankowskiej – o umiarkowanie nowoczesnych formach wykonano w orzechu kaukaskim. Wyposażenie sali operacyjnej – z drewna gruszy, podobnie jak wielki stół i 32 fotele obite ciemnogranatową skórą w sali posiedzeń. Status społeczny firmy i użytkowników budynku podkreślały także fresk rytmisty Wacława Borowskiego (zniszczony w czasie wojny) w sali posiedzeń Towarzystwa oraz klasycyzujące płaskorzeźby supraport nad wejściami bocznymi autorstwa Ryszarda Moszkowskiego.

Ryszard Moszkowski, płaskorzeźba supraporty nad wejściem bocznym do
Prudentialu, 1936, fot. Czesław Olszewski, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-G-6366

Nie wiadomo, w jaki sposób Marcin Weinfeld³², architekt mający za sobą wprawdzie kilkadziesiąt lat samodzielnej praktyki, ale i kilka raczej konwencjonalnych realizacji – jak neobarokowy pałacyk Gawrońskich (1924, dziś ul. Mokotowska 51/53) czy historyzująca kamienica Czesława Wehra (1928, dziś ul. Koszykowa 8) – otrzymał tak lukratywne zlecenie. Prawdopodobnie dużą rolę odegrała bliska znajomość z inżynierem Szymonem Landauem³³, prezesem komitetu budowy Prudentialu i członkiem Zarządu Towarzystwa „Przezorność”, a także jego zleceniodawcą jako zarządca powołanego w 1932 roku Polskiego Country Clubu³⁴. Z pewnością gmach Prudentialu był najważniejszym zleceniem architekta.

We wspomnieniach rodziny zachowało się przekonanie o znacznej poprawie i tak wysokiego standardu życia Weinfelda i przeniesieniu pracowni do gmachu Prudentialu, w którym miała ona zajmować całe piętro³⁵. Współpracownikiem architekta został jego siostrzeniec, młodziutki absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej Jan Strancman (zamordowany w 1941 roku w Warszawie).

Od początku budowy gmach budził zainteresowanie – „do budynku tego ciągnęły wycieczki, tak jak dziś do Pałacu Kultury”³⁶. Zbudowany i wyposażony przez polskie firmy 16-piętrowiec w latach trzydziestych staje się zakładnikiem dyskursu nacjonalistycznego. Zdjęcie pierwszego warszawskiego drapacza, podpisane: „typowy przykład »amerykanizmu« w Warszawie³⁷: gmach Prudentialu projektowany przez M. Weinfelda” ilustruje artykuł w „Prosto z Mostu” w 1939 roku pt. Oblicze architektoniczne miast… polskich, autorstwa z związanego z ONR-Falangą Jana Polińskiego. W tym samym numerze pisma można przeczytać o poprawce statutowej Stowarzyszenia Architektów Polskich, uchwalonej na zjeździe w czerwcu 1938 roku, „stawiającej architektów żydowskich poza obręb życia zawodowego”³⁸.

„Kradzież słońca” przez „światłodajną wieżę” oraz „amerykanizacja Warszawy” (zasadność wznoszenia drapaczy w centrum, architektura forsowana przez „obcych” i deprawująca przestrzeń polskiego miasta) ogniskują spory w okresie dwudziestolecia. Uczestniczą w niej reprezentanci inwestora, autor projektu, lewicowe środowiska architektoniczne oraz użytkownicy miasta, czego ślady znajdujemy przede wszystkim w prasie. W drugiej połowie lat trzydziestych kręgi prawicowe forsują opinię o niezgodnym z narodowym idiomem charakterze budynku. Poprzez takie instrumenty jak ONR-owska prasa kształtują świadomość znacznej części polskiej inteligencji.

Budynek Prudentialu od początku swojego istnienia staje się miejscem, w które odmienne ideologicznie podmioty wpisują własne, wykluczające się znaczenia. Za Aleksandrą Wójtowicz możemy powiedzieć, że zależnie od podmiotu próbującego wpłynąć na emocje odbiorców budynku Prudentialu zawsze dotyczą one przekształcenia krajobrazu architektonicznego i kulturowego (drapacz, pionowy akcent) lub jego degradacji („obcy” rasowo element w centrum Warszawy, nierodzima architektura)³⁹. W tej optyce budynek opisywałaby także figura palimpsestu.

Jak nowy

Współczesny Prudential jak „machina metafor” produkuje coraz to nowe konteksty i znaczenia. Ale też bezbronny, z okresami historycznej amnezji, spalonymi w czasie okupacji archiwami, niedostępną dokumentacją zamkniętą dziś w lochach londyńskiej firmy Prudential, biernie poddaje się projekcjom fantazji rozmaitych użytkowników miasta, ideologii czy dyskursów.

Machina przesuwająca w miejsce „starego” „nowe” rusza po wojnie: „Drapacz stanowić będzie piękny akcent urbanistyczny na pl. Napoleona, który stanie się centrum przyszłej dzielnicy bankowej”⁴⁰. Jeszcze obowiązuje przedwojenna retoryka. Odbudowana ze zniszczeń budowla „opanowuje chaotyczną architekturę placu Napoleona, tworzy interesujące zamknięcie perspektywy od ul. Szpitalnej i Brackiej, oraz będąc widoczną z wielu punktów tak śródmieścia, jak i spoza miasta, stanowi w architekturze Warszawy nowy wydatny akcent urbanistyczny”⁴¹.

Narzucona traktatem jałtańskim władza polityczna, szukając nowego kodu kultury dla legitymizacji własnej dwuznacznej roli, dokonuje konwersji: „stare” zamienia na „nowe”, gdyż – jak można przeczytać w 1950 roku w „Stolicy” – „z dawnej budowli zostaje tylko stalowa konstrukcja”⁴². I dlatego o gmachu Prudentialu „można mówić jako o nowym”⁴³. Nowym i piękniejszym. Jak czytamy dalej, Marcin Weinfeld, opracował zasadniczą zmianę w sylwecie budynku i podwyższając go o trzy piętra, nadał całości „smuklejszą linię”⁴⁴.

Reklama Towarzystwa
Ubezpieczeń na Życie
„Prudential”, „Kuryer
Warszawski”, 3.09.1933,
dodatek niedzielny

Prace budowlane trwały od jesieni 1949 roku. Stopniowo usuwano ze wszystkich pięter gruz i wzmacniano zniszczone części stalowej konstrukcji. Zewnętrzny w stosunku do społeczności podmiot, „aparat represyjnej władzy”, sięga po semantykę miejsca i deformuje jego znaczenia⁴⁵. W zagospodarowanym pospiesznie hotelu robotniczym, w dramatycznych warunkach, bez prądu, wody i elementarnych urządzeń sanitarnych, mieszkają teraz robotnicy wznoszący hotel Warszawa⁴⁶.

W czasie powojennej odbudowy, w latach 1950–1954⁴⁷ wnętrze miało się dzielić na trzy części: reprezentacyjne przyziemie, 13-piętrową część hotelową (270 pokoi jedno- i dwuosobowych z możliwością łączenia w apartamenty dla cudzoziemców) i trzypiętrową wieżę w najwyższej partii budynku, mieszczącą świetlicę, bibliotekę i pokoje klubowe.

W artykule prasowym Drapacz z 1953 roku stare, przedwojenne, zderza się euforycznie z nowym⁴⁸. Stare – opatrzone znakiem ujemnym i ideologicznym tabu, wcielone w opisy „sześciu dżentelmenów” postanawiających „coś niecoś zarobić” w Polsce – ma śmieszyć. Jak sir Joseph Burn „noszący na wielkim garbatym nosie okulary w cienkiej, złotej oprawie” i sir Edgar Horne „w cwikierach i ze spiczastymi ogonkami białych wąsów, i E. H. Lever – „ospowaty krótkowidz”, i H. H. Redman „w binoklach ściętych równo u góry jak dwie przepołowione monety”. Język karykatury wciska sześć fotograficznych portretów eleganckich panów w binoklach w kostium znienawidzonego burżuja-krwiopijcy⁴⁹. Nowe – zamieszka na 17 piętrach w schludnych ciałach tych, którzy „przybędą na kilka dni załatwić swoje sprawy”. Zamiast uwięzionych tygodniami w kapitalistycznym trwonieniu czasu „od piętra piątego w górę” barona Ikier-Duninowskiego i Kleikmana, „właściciela fabryki barwników nad Wisłą”, czy też księcia pszczyńskiego Aleksandra grafa von Hochberg posiadającego tu swoje sześciopokojowe pied à terre – pojawia się tokarz z Poznania „przybyły na naradę racjonalizatorów” i „chłop spod Koszalina, który wyhodował nową odmianę buraka i przywiózł go pokazać w Instytucie Badania Roślin. A nawet „tenor ze Stalingradu zaproszony przez stołeczną operę”⁵⁰. W miejscu, gdzie „dawniej pełniła funkcje jedna z placówek wszechświatowego kapitalizmu, obecnie pełnić będzie służbę społeczną wielki hotel miejski”⁵¹.

Kiedy wnętrze przedwojennego wysokościowca wypełni się zaprogramowaną treścią, wymazując wszystkie znaki przeszłości, można wrócić na zewnątrz i przyjrzeć się zmianie elewacji frontowej budynku o „ganku podcieniowym do wysokości pierwszego piętra”. Oko nie dosięga detali: „dach tego ganku obiegający dookoła fronton gmachu, aż do pawilonu, wsparty na dwudziestu dwóch kolumnach stanowił będzie zarazem taras, na który wchodzić będzie można z sali głównej, położonej na wysokości pierwszego piętra”⁵².

Wykonanie herm w portyku przed głównym wejściem Weinfeld zlecił zaprzyjaźnionym artystom – malarzowi Andrzejowi Mierzejewskiemu⁵³ i rzeźbiarzowi Edwardowi Piwowarskiemu. Jeszcze w 1955 roku, a więc już po oddaniu hotelu do użytku, jako Kierownik do Spraw Urbanistyki i Architektury instruował Władysława Brzoskę, współpracującego z warszawskimi artystami właściciela Pracowni Kowalsko-Artystycznej w Sopocie⁵⁴, w sprawie zmian w „projekcie grzejników w poczekalni głównej (krytej szkłem)”. Architekt żądał przedstawienia „rysunków wszystkich osłon grzejnikowych zamówionych przez Dyrekcję Hoteli Miejskich”⁵⁵. Metaloplastykę – kraty i osłony na kaloryfery – projektowała także siostra architekta, Cecylia (Cela) Kowalewska⁵⁶.

Hermowy portyk, proj. Marcin Weinfeld (?), „Stolica” 1955, nr 45

Gmach Prudentialu zniszczony w czasie wojny, widok od strony pl. Wareckiego, 1950, fot. autor nieznany, dzięki uprzejmości Instytutu Sztuki PAN

Falsyfikat luksusowy

Sylwetka dawnego Prudentialu wyrastająca dziś na placu Powstańców Warszawy (dawniej plac Napoleona), wydaje się obco-swojska (zgodnie z Freudowską kategorią niesamowitości das Unheimliche/Heimliche). Przypomina budynek wzniesiony w „stylu lat trzydziestych” i znany głównie z czarno-białych fotografii Czesława Olszewskiego, publikowanych w branżowym piśmie „Architektura i Budownictwo” czy w ekskluzywnych „Arkadach”. A więc zapamiętany jako sekwencja wyglądów, statycznych i fragmentarycznych, do których tak przyzwyczaił czytelników fotograf⁵⁷.

Plac Powstańców Warszawy, widok z lotu ptaka w stronę ul. Marszałkowskiej,
widoczny budynek hotelu Warszawa i budowa gmachu Narodowego Banku
Polskiego, 1962, fot. Zbyszko Siemaszko, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 51-555-2

Przywrócenie formy sprzed wojny przez pracownię architektoniczną Bulanda i Mucha na życzenie inwestora i właściciela budynku jest, zdaniem Marty Leśniakowskiej, zabiegiem wysoce problematycznym, odwracającym porządek zdarzeń: wypierane jest „dziś”, by przywrócić „wczoraj”. Tak jak w okresie powojennym wypierano „wczoraj”, by istniało „dziś”. „Zasadne jest więc pytanie – pisze autorka – czy jednak architekci dokonujący konwersji autorskiego gestu Weinfelda sprzed ponad pół wieku nie dopuszczają się tutaj podwójnej falsyfikacji, skoro niszczą warstwę kulturową z okresu socrealizmu po to, by stworzyć fałszywą fasadę, która ma imitować nieobecny już modernizm z lat trzydziestych?”. I dodaje: „Architektoniczny lifting, polegający na oczyszczaniu ciała architektury ze »zbędnych« elementów, by następnie odpowiednio je sformatować dla uzyskania jakiegoś pożądanego (idealnego) wyglądu, stawia w centrum kwestię odnoszącą się do strategii konstruowania takich metaforycznych wyobrażeń czasu i symboli ikonicznych, które mają znieść dystans między »dziś« i »wczoraj/dawniej«, między »tu« i »tam« […], tworzyć poczucie współobecności nieistniejącego »wczoraj« w »dziś«”⁵⁸.

Fałszujące zniesienie czasowego dystansu, ale też lata zastoju na budowie do 2015 roku, kiedy budynek Prudentialu straszył wtórną ruiną, stworzyły odrębny gatunek miejskiej narracji⁵⁹, łączącej konwencję realistyczną i fantastyczność. Można go nazwać warszawską odmianą realizmu magicznego. Kategoria przejęta z obszaru teorii literatury wydaje się poręczna, gdyż odnosi się do pamięci miejsca. Określa strategię dyskursywną, ujawniającą „niemożność pozytywnego odzyskania miejsca jako organicznej całości”⁶⁰. W przypadku Prudentialu poszukiwanie rdzenności miejsca (byłyby to „ślady budynku sprzed 1939 roku”, idea „warszawskości” jako świata „sprzed wojny”, „autentycznego”, kończy się fiaskiem.

Warszawski realizm magiczny rozplata sieć w internecie. Pragnienie miejskich poszukiwaczy przeszłości, np. aktywistów z Miasto Jest Nasze⁶¹, by zobaczyć nieistniejące „wczoraj” (resztki autentycznych cegieł, konstrukcji budynku) w „dziś”, odzwierciedla hybrydyczność przestrzeni, trudność jej scalenia bez pomocy poetyckich czy symbolicznych „protez”⁶².

Odsłonięty w trakcie przebudowy w 2011 roku szkielet budynku podobnie jak po wojnie zachęca do „topografii wspinaczki”⁶³. Janusz Sujecki, reprezentujący Zespół Opiekunów Kulturowego dziedzictwa Warszawy „ZOK”, pod koniec grudnia 2010 roku powtórzył trasę Białoszewskiego, wchodząc się na szczyt budynku po „zasypanych gruzem schodach”. Celem wyprawy miało być sprawdzenie, czy „na elementach stalowego szkieletu zachowały się ślady powstańczych walk”⁶⁴. Ślady po ostrzale gmachu – „wyrwy, wgniecenia, przestrzeliny, niekiedy okrągłe otwory” – znalazł na szynach konstrukcji na poziomie siódmego i ósmego piętra. Sujecki przekonuje czytelników, że „wątek powstania, w tym kontekście przecież najistotniejszy, wcale nie dominuje”. I dalej: „Mimowolnie i niemal całkowicie pogrążam się w nurcie wyobrażeń oraz przywołań odnoszących się do historii powojennej”. Sujecki porównuje obrazy z ostatnich 70 lat, także życia prywatnego, pojawiające się „jak elektryczny impuls”, do oglądania „mocno przyspieszonego filmu”. „Jest trochę tak” – pisze – „jakby odsłonięcie trwającej w niezmienności, ukrytej pod tynkiem przez blisko siedemdziesiąt lat, konstrukcji, spowodowało eksplozję przywołań wszystkiego, co w tym okresie było zmienne i przeminęło… [wszystkie podkreśl. ET]”⁶⁵. W tej zaskakująco intymnej, autobiograficznej relacji, a jednocześnie samoświadomym tekście, zamkniętym retorycznym pytaniem o „trwałe uwidocznienie choćby fragmentu konstrukcji, noszącego ślady ostrzału” (a nie np. śladów „wymalowanych niebieską farbą”, które w 1932 roku ułatwiały montaż), stalowy szkielet Prudentialu urasta do rangi axis mundi, jedynego stabilnego elementu świata.

Relacje między miastem a pamięcią kulturową – jak zauważa Elżbieta Rybicka⁶⁶ – dają się uchwycić w trzech metaforach: palimpsestu, śladu oraz pola walki. Pierwszy łączy dwie zasady: „historycznej sedymentacji oraz tekstualizacji miasta bądź krajobrazu, akcentuje zatem procedury semiotyczno-hermeneutyczne w poznawaniu przestrzeni, kolejnych osadów i warstw historycznych”. Ślad poprzedza zdarzenie i dlatego, jak pisze Rybicka, „ślad zawsze będzie stawiał opór lekturze semiotyczno-hermeneutycznej”. Pole walki, wyprowadzane przez Rybicką z memoryscape, krajobrazu pamięci, można także odnieść do pola walki o władzę symboliczną – „krajobrazy [jak i budynki – ET] – mogą zawierać wiele spornych pamięci”. Trawestując wywód badaczki, możemy powiedzieć, że podobnie jak miasto, gmach taki jak warszawski Prudential, wyposażony historycznie w wiele narracji, nie jest już „nieruchomym obiektem, statyczną przestrzenią, ale dynamicznym członem relacji, ujmowanym perspektywicznie w procesach i praktykach zapominania, wypierania, upamiętniania, a więc zderzania się różnych konfliktowych strategii”⁶⁷.

Marta Leśniakowska w geście Weinfelda postrzega ślad świadomej decyzji⁶⁸. Imitacja nieistniejącego modernizmu nie znosi dystansu między „wczoraj” a „dziś”. Między dwie granice czasowe wpycha się jeszcze czas „pomiędzy” – Warszawy PRL. Gest nowych właścicieli PRL-owską historię Prudentialu z pamięci miasta wypiera. Siedemdziesięcioletnia historia Prudentialu/hotelu „Warszawa” została wygumkowana. Kolejną próbę „odhistorycznienia” PRL możemy uznać za udaną.

Ewa Toniak